رفتارهای ناهنجار در سالمندان و نحوه کنترل خشم در سالمندان
پرخاشگری در سالمندان نوعی اختلال رفتاری و به دلیل مشکلات روحی یا ذهنی است. در صورت عدم درمان پرخاشگری سالمندان، وی میتواند به خود و دیگران آسیبهای جسمی یا روانی وارد کند. گاهی برخی مسائل باعث پرخاشگری میشود. چه چیزی سبب بروز مشکلات رفتاری سالمندان میشود؟ در صورت بروز پرخاشگری چه رفتاری با سالمندان مناسب است؟ بنابراین پیگیری، درمان و نوع رفتار با سالمند اهمیت دارد که در این مقاله به این مطالب میپردازیم.
مباحثی که قصد بررسی آنها را داریم به شرح زیر است:
- تعریف پرخاشگری
- انواع پرخاشگری
- علت پرخاشگری در سالمندان
- درمان پرخاشگری در سالمندان
- رفتار صحیح با پرخاشگری سالمندان
- درمان دارویی کنترل خشم در سالمندان
- تجربیات مرکز مهرپرور در خصوص پرخاشگری در سالمندان
تعریف پرخاشگری
پرخاشگری چیست؟ رفتاری که منجر به آزار و درد میشود. رفتاری به قصد آسیب (کلامی یا فیزیکی) به فرد دیگری یا نابود کردن دارایی دیگران. پرخاشگری میتواند باعث آسیب به دیگران از نظر عاطفی و جسمی بشود. پرخاشگری باعث ایجاد مشکلات در روابط میشود. افراد و سالمندان گاهی، رفتارهای پرخاشگرانه از خود نشان میدهند که طبیعی است. اگر پرخاشگری در سالمندان بهصورت مکرر رخ دهد، مراجعه به پزشک لازم میشود.
انواع پرخاشگری
منشا پرخاشگری، خشم و عصبانیت است. این رفتار را میتوان به دو گروه تقسیم بندی کرد:
- خصمانه : در این نوع رفتار فرد قصد صدمه و آزار به دیگران را دارد. زنگهای تفریح در مدارس کودکان در حیاط مدرسه به کتک کاری میپردازند.
- وسیله ای : در این نوع رفتاری فرد خواستار به دست آوردن هدفی دیگر است و ابداً قصد اذیت کردن دیگران را ندارد. البته در این میان ناخواسته ممکن است لطمه ای نیز به کسی وارد شود. مثلاً کودک بزهکار کیف خانمی را میزند برای مورد تشویق قرار گرفتن، در این بین ممکن است آسیبی به کودک برسد.
علت پرخاشگری در سالمندان (دلایل عصبی بودن)
- طرد شدن از طرف فرزندان، دوستان و آشنایان
- پرخاشگری در سالمندان با سابقه بیماریهایی نظیر افسردگی و اضطراب، ناشی از همین بیماریها میباشد.
- رفتارهای مبهم اطرافیان منجر به نگرانی و بد دلی در سالمندان میشود. سالمند انتظار دارد اطرافیان همان رفتاری را داشته باشند که آنها میخواهند.
- رنجوری روانی از خصوصیات برخی سالمندان است که در اثر مشکلات جسمی بوجود میآید. این رفتار سالمندان یک دافعه شخصیتی ایجاد میکند و اطرافیان ممکن است با بدخلقی با آنها رفتار کنند.
- سالمندان مانند دیگر گروههای سنی دلایل مختلفی برای پرخاشگری دارند. پرخاشگری در سالمندان میتواند به علت زودرنجی و حساسیت زیاد آنها باشد. درک نشدن از سمت اطرافیان باعث احساس عصبانیت در سالمندان میشود.
- برخی اختلالات نورولوژیک مثل : دمانس و آلزایمر زمینه ساز بروز این رفتارها است. در صورت مختل بودن حافظه کوتاه مدت ؛ سالمند فراموش میکند که پرستار سالمند وظایفش را انجام داده و همین موجب ناراحتی سالمند میشود.
علل بیولوژیکی پرخاشگری در سالمندان
یک دلیل اصلی که برای خشم بی دلیل و شدید در یک فرد مسن وجود دارد، عفونتهای دستگاه ادراری است. باور کنید یا نه، طبق مطالعات انجام شده، یکی از دلایل اصلی پرخاشگری سالمندان عفونتهای دستگاه ادراری (UTIs) است. بیماریهای پزشکی حاد مانند عفونتهای دستگاه ادراری، بیماریهای ویروسی مانند COVID-19، ذاتالریه یا عفونتهای پوستی نیز میتوانند باعث حملات حاد و واکنشهای تهاجمی شوند.
اگر مسائل بیولوژیکی را برطرف کنید و پرخاشگری همچنان ادامه داشته باشد، ممکن است یک مشکل عصبی وجود داشته باشد، بنابراین نیاز به ارزیابی دقیق خواهد بود. مسائل عصبی میتوانند ناشی از اختلالات عروقی (مانند سکته مغزی) و اختلالات عصبی (مانند آلزایمر و زوال عقل) باشند. هر دو این عوامل میتوانند منجر به تغییرات رفتاری بسیار قابل توجهی شوند. طبق گزارشات منتشر شده، تقریباً از هر 9 نفر بالای 65 سال، یک نفر از آلزایمر یا زوال عقل رنج میبرد.
سایر علل پرخاشگری سالمندان
اگر در مراقبت از سالمند با پرخاشگری مواجه شدید، سعی کنید علت آن را بیابید. در صورتی که بتوانید دلایل تحریک و پرخاشگری را درک کنید، میتوانید اقدامات مناسبی برای اصلاح و درمان این رفتارها انجام دهید: به عنوان مثال، ممکن است فردی مشکلات زیر را داشته باشد:
- داشتن یبوست
- تداخلات دارویی
- لباس زیر یا پوشک کثیف
- تغییر ناگهانی در محل سکونت
- خیلی کم استراحت کرده یا کم خواب است
- سر و صدای بیش از حد در یک اتاق بزرگ و پر رفت و آمد
- تحت فشار قرار گرفتن دیگران برای انجام کاری (به عنوان مثال، برای حمام کردن، یا برای یادآوری رویدادهای شخصی)
- احساس از دست دادن کسی یا چیزی که برای سالمندان ارزشمند است. (برای مثال ممکن است فردی توانایی رانندگی را از دست بدهد)
اگر متوجه علائم شدید، میتوانید قبل از شروع مشکلات، علت را برطرف کنید. سعی کنید مشکل را نادیده نگیرید. عدم رسیدگی به مشکل اولیه یک سالمند پرخاشگر فقط وضعیت را بدتر میکند. پزشک ممکن است بتواند به شما در شناسایی علائم کمک کند. او میتواند افراد مسن پرخاشگر را از نظر پزشکی معاینه کند تا مشکلاتی را که ممکن است باعث پرخاشگری شود را بیابد و تشخیص دهد. همچنین از پزشک بپرسید که آیا داروهایی برای پیشگیری یا کاهش بیقراری و پرخاشگری لازم است یا خیر.
درمان پرخاشگری در سالمندان (زودرنجی و عصبانیت)
ریشه رفتارهایی نظیر پرخاشگری در سالمندان نورولوژیک و روانشناختی است در هر صورت دارو درمانی در کنار روان درمانی اثرات مطلوب زیادی دارد. در صورت آسیب مغزی مشهود و عدم همکاری سالمند با روان درمانی درمان دارویی تکیه شود. فراموش نکنید راهکارهای مناسب برای برخورد با سالمند و نیز کمک گرفتن از یک متخصص برای یافتن بهترین راهکار درمانی میتواند موثر باشد. به علاوه مراقبین نیز باید بیاموزند که از خود مراقبت کنند و به خاطر وجود شرایط دشوار نگهداری نسبت به سلامت خود نیز هوشیار باشند.
رفتار صحیح با پرخاشگری سالمندان
سالمندان ناتوان نیز روزی جوان بوده اند و کارهایشان را به تنهایی انجام میدانند. پس با غرولند کردن و ابراز بی حوصلگی ناتوانی آنها را به رخشان نکشید. حتی برخی لجبازیهای سالمندان ناشی از علت خاصی است. نوعی اعتراض را نشان میدهد که به دلیل عوارض افزایش سن باشد. در طول روز و هفته خدماتی که دوست دارند را به آنها ارائه دهید. با این کار به افزایش پذیرش، محبت و مودت کمک کرده اید.
برخی پرخاشگریهای معمول در سالمندان به شرح زیر است :
- پرخاشگری در زمان استحمام
- پرخاشگری برای استفاده از عصا
- پرخاشگری در زمان تعویض لباس
1- پرخاشگری سالمندان در زمان استحمام
دلایل : شرم و نیاز به حفظ حریم خصوصی، نداشتن علاقه به کمک گرفتن، ناراحت کننده بودن شست و شو ( آب بیش از حد سرد یا ترس از آب)، داشتن تجربه تلخ قبلی، ترس از لیز خوردن در حمام، زوال عقل و فراموشی نیاز به بهداشت عمومی.
رفتار صحیح و توصیه به پرستار سالمند: از سالمند سوال کنید تا علت ترس یا پرخاشگری سالمند را پیدا کنید: چرا نه؟ آیا ترس از لیز خوردن داری؟ آب بیش از حد گرم یا سرد است؟ آیا فراموش میکنی که باید حمام کنی؟ در اینصورت میتوانید حمام را ایمن تر و گرما و سرمای آن را بررسی کنید، میتوانید از صندلی حمام نیز استفاده کنید. تا آنجا که امکان دارد حریم خصوصی را حفظ کنید. مانند یک کودک با او برخورد نکنید.
2- پرخاشگری سالمندان برای استفاده از عصا
دلایل : معمولا سالمندان وقتی از عصا استفاده میکنند احساس از کارافتادگی و ناتوانی میکنند.
رفتار صحیح و توصیه ما به پرستار سالمند: از همسن و سالانش کمک بخواهید. این کار در هر سنی راهگشاست! سعی کنید او را متوجه این نکته کنید که استفاده از عصا بسیار رایج تر از آن چیزی است که فکر میکند. تماشای فیلمها نیز بسیار کمک کننده است. یادآوری کنید که استفاده از عصا باعث میشود راحت تر فعالیتهایش را انجام دهد. عصا باعث کاهش احتمال لیز خوردن و سقوط و بروز آسیبهای جدی میشود. مدل عصا نیز اهمیت دارد. مردان عصای چوبی شیک را به مدل آلومینیومی ترجیح میدهند. عصا را بدون هیچ حرفی در اختیارش قرار دهید. مثلا نگویید:«عصایت را بگیر» بلکه فقط آن را برایش فراهم کنید.
3- پرخاشگری در سالمندان هنگام تعویض لباس
دلایل : بی تفاوتی، بی علاقگی، افسردگی، زوال عقل
رفتار صحیح و توصیه به مراقب سالمند: از سالمند سوال کنید که مشکلش چیست؟ لباسها یا حساسیت خودش؟ آیا دوست دارد لباسهای مورد علاقه اش به طور منظم شسته شود و آنها را بپوشد؟ هنگامی که به حمام میرود، به سرعت لباسهای کثیف را داخل ماشین لباسشویی قرار دهید و آنها را بشویید. اگر او لباسهای خاصی را بیشتر دوست دارد، تعداد بیشتری از آن نوع لباس تهیه و بقیه لباسها را از کمد لباسش خارج کنید. توجه کنید که پوشیدن یک لباس بارها و بارها، از نشانههای مشکوک ابتلا به آلزایمر، از دست دادن حافظه و اختلال در مهارتهای تصمیم گیری است.
4- عصبانیت، خشم و فریاد زدن در سالمندان
سن و بیماری دو فاکتوری هستند که میتوانند رفتارهای ناخوشایند انسانها را تشدید کنند. مثلا ممکن است فردی که حساسیت و تحریکپذیری بالایی دارد، عصبانی و بیتاب شود یا خواستههای غیر معقول داشته باشد. احتمالا فردی که مراقب اوست نتواند به راحتی او را آرام و راضی کند. متاسفانه، فرد مراقب اغلب هدف خشم و فریاد سالمندان پرخاشگر است.
توصیه ما به مراقبان سالمندان: سعی کنید علت عصبانیت و پرخاشگری سالمند را ریشهیابی کنید. روند افزایش سن راحت نیست. فرایند پیر شدن میتواند موجب نارضایتی سالمندانی شود که رنج زیادی را در زندگی متحمل شدهاند. فراموش نکنید که کنار آمدن با از دست دادن دوستان و اعضای خانواده، مشکلات حافظه و کشیدن درد بیماریهای مختلف ساده نیست.
5- ناسزا گفتن، حرفهای توهینآمیز و اظهار نظرهای نامناسب در سالمندان پرخاشگر
زمانی که یک فرد سالمند به طور ناگهانی و بدون دلیل شروع به فحاشی و توهین میکند اعضای خانواده و مراقبان درباره این که چرا این اتفاق افتاده و چه کاری باید انجام بدهند دچار تردید میشوند. زمانی که این اتفاق در انظار عمومی میافتد، باعث رنجش و خجالت بسیار میشود. البته که در خلوت افراد و در چهاردیواری خانه بسیار دردناک و آسیبزاست.
توصیه ما به مراقبان سالمندان: شروع آلزایمر یا اشکال دیگری از زوال عقل از علل این اتفاق هستند. اگر این اتفاق به یکباره میافتد، عفونت مجاری ادراری (UTI) از دیگر دلایل است. اما اگر زوال عقل دلیل این اتفاق نیست، چطور باید با سالمند رفتار کرد؟ قاطعانه به او بگویید که اصلا با چنین رفتاری به ویژه در محافل عمومی کنار نمیآیید. برای اینکه سالمند متوجه شود که این کار غیرقابل قبول و توهینآمیز است، کمی احساس گناه در او ایجاد کنید. مثلا بگویید: «تو هیچوقت دوست نداری نوههایت این طرز حرف زدنت را ببینند! درست است؟» یا بگویید: «بابا! اگر مامان الان اینجا بود واقعا از این طرز حرف زدنت ناراحت میشد.»
8 روش پیشگیری و یا درمان پرخاشگری سالمندان
اگر فرزندان یا پرستار سالمند از رفتار صحیح و نحوه کنترل خشم در سالمندان آگاه نباشند رفتاری صحیح از خود نشان میدهند که ممکن است باعث دلخوری سالمندان و عذاب وجدان خودشان شود. آموزش نحوه برخورد صحیح در این شرایط با سالمندان باعث میشود حتی بتوانیم لبخند را به لبشان بیاوریم. همه انسانها با بالا رفتن سن دچار تغییراتی میشوند از نوزادی تا نوجوانی و در آخر بزرگسالی. گفته میشود وقتی افراد بزرگسال پیرتر میشوند، کمکم به دوران کودکی خود باز میگردند و در سالهای آخر عمر به اندازه یک نوزاد، ناتوان و نیازمند کمک دیگران خواهند شد. زمانی که تصمیم داریم از پدربزرگ و مادربزرگ پیرمان نگهداری کنیم، گاهی کنترل احساساتمان بسیار دشوار است.
با اینکه همه ما میدانیم سالمندان بسیار عاقل و دانا میباشند، اما در اکثر موارد امکان دارد دچار لجبازی شوند، در ادامه این مقاله نحوه رفتار صحیح با سالمندانی که دچار پرخاشگری و بدخلقی میباشند را با هم بررسی میکنیم.
1) حفظ آرامش در ارتباط با سالمندان
هم سالمند و هم فرزندانشان یا پرستار سالمند بزرگسال هستند و ممکن است بخواهند دعوا را بیندازند ولی فراموش نکنید که با عصبانیت همه چیز بدتر میشود، یک فرد سالمند در بیشتر مواقع سردرگم میباشد و شاید هم فقط به دنبال جلب توجه شما است زیرا احساس تنهایی بیشتری دارند. بهتر است پرستار زمانی که احساس میکند فضای حاکم به سمت دعوا و مشاجره میرود، آرامشش را حفظ کند.. متاسفانه سالمندان برای جلب توجه پرستار و یا فرزندان و از بین بردن تنهایی خودشان، از قصد میخواهند دعوا راه بیندازند. در چنین مواقعی،حفظ آرامش مهم است.
2) لبخند زدن هنگام صحبت با سالمندان
لبخند زدن به سالمندان و حفظ ارتباط چشمی با آنها نشان میدهد که خوب به حرفهایشان گوش میدهید، حتی اگر لبخندتان مصنوعی باشد، نیاز آنها به توجه از جانب شما را راضی خواهد کرد.
3) صحبت با سالمندان در زمان بهانه گیری سالمندان
حرف زدن درمورد گذشته سالمندان برایشان جذابیت دارد به سالمند اجازه ندهید وارد داستانهای منفی و ناراحتکننده در گذشتهشان بشوند، چون این موضوع استرس و فشار را در آنها افزایش میدهد. با سالمندان درباره موضوعات جذاب در گذشته صحبت کنید مانند : مدرسه رفتنشان، منزل قدیمی شان، سرگرمیهایشان و یا دوران جوانیشان.
4) کمک گرفتن از سالمندان
کمک خواستن از سالمند باعث میشود احساس بهتری داشته باشند. گاهیاوقات کمک به سالمندان در کارهایشان مهارتهای تازهای به شما یاد خواهد داد. به عنوان مثال، کمک به باغبانی حیاط خانه و کاشت گیاهان و گلهای مختلف، باعث شادی و سرزندگی هم سالمند و هم پرستار میشود.
5) تفریح و گردش با سالمند
ماندن در خانه برای یک سالمند به مدت طولانی بسیار دشوار است و زمانی که سالمند فعال به نظر نمیرسد ممکن است باعث ایجاد افسردگی در هر سنی بشود پس بهتر است آنها را از منزل خارج کنید تا کمی پیادهروی داشته باشد و با کمک این ترفند هم ذهن سالمند و هم مراقب سالمند آزاد میشود.
6) در آغوش گرفتن سالمند
در آغوش گرفتن سالمند در مواقعی که دچار بدخلقی میباشند کمک کننده است، فراموش نکنید که انسانها برای لمس کردن و لمس شدن آفریده شده اند. افراد سالخوردهای که احساسات منفی دارند کسانی هستند که به ندرت در آغوش گرفته میشوند. از این رو، اگر میبینید عصبانی یا ناراحت هستند، سالمند را بنشانید و با یک آغوش گرم غافلگیرش کنید. با این کار حالتی را در آنها میبینید که تا به امروز ندیده اید. اگر مقاومت کردند، در جایتان بمانید، اما خیلی سفت در آغوششان نگیرید، زیرا ممکن است به آنها صدمه بزند. بالاخره نرم خواهند شد.
7) خنداندن سالمندان
خندیدن تنها راهی میباشد که کمک میکند زندگی لذتبخش به نظر برسد. کاری کنید که لبخند بزنند. همانطور که از قدیم هم شنیده اید، خنده بر هر درد بیدرمان دواست در شرایطی که سالمند دچار پرخاشگری و یا بدخلقی میباشد خندیدن میتواند روزشان را تغییر دهد. یک فیلم کمدی برایشان بگذارید تماشا کنند یا برایشان لطیفه تعریف کنید.
8) تنها نگذاشتن سالمندان
اگر همه این روشها با شکست روبهرو شد، از آنها فاصله بگیرید. ممکن است به دلایل دیگری عصبانیتشان را سر شما خالی کرده باشند. همچنین اگر دیدید به طور مداوم شما را به خاطر همهچیز متهم میکنند، بهترین روش این است که از آنها فاصله بگیرید، زیرا اگر اطرافشان باشید ممکن است از شما سواستفاده کنند که برای سلامت ذهنی شما اصلا خوب نیست.
درمانهای دارویی برای درمان و کنترل خشم در سالمندان
در زیر به برخی از داروهایی که برای کنترل خشم و پرخاشگری سالمندان تجویز میشوند، اشاره شده است:
- آنتی سایکوتیکها: به طور سنتی داروهای ضد روان پریشی هستند که برای درمان بی قراری و پرخاشگری استفاده میشوند. آنتیسایکوتیکهای معمولی، مانندهالوپریدول (Haldol) یا تیوریدازین (Mellaril)، اغلب در دوزهای زیاد برای آرامش بیماران و کاهش داد و فریاد، جیغ و سرگردانی استفاده میشوند. البته این نوع داروها ممکن است عوارضی به همراه داشته باشند.
- داروهای سروتونرژیک: داروهای سروتونرژیک برای درمان بی قراری و پرخاشگری استفاده میشوند. ترازودون یک داروی ضد افسردگی سروتونرژیک است که خواب آور بودن یک عارضه جانبی اصلی آن است. بوسپیرون یکی دیگر از داروهای سروتونرژیک است که میتواند برای کنترل اختلالات رفتاری استفاده شود. این دارو اعتیاد آور نیست.
تجربیات مرکز خدمات مراقبتی مهرپرور در خصوص بدخلقیهای افراد سالخورده
ادامه این مقاله خاطرات دختر یک سالمند است که با مرکز مهرپرور در میان گذاشته اند:
دختر یک سالمند ۶۷ ساله میگوید:
من عاشق پدرم هستم اما او بسیار بدبین و بدخلق میباشد. زمانی درخواست کردم با هم پیش یک روانشناس برویم. او به من گفت : شوهرت را پیش روانشناس ببر! این حرف پدرم مرا به قدری دلگیر کرد که دیگر پیگیر این قضیه نشدم. ایشان بیان میکنند که ما ۳ خواهر و برادر هستیم. میدانیم پدرمان همه کار برای ما انجام داده و ما هم برایش همه کار کرده ایم. اما تنها توقعی که از او داریم خوشرویی است. چیزی که مدتهاست از پدرم ندیدهایم.
متاسفانه پدرم کاری کرده است که من و خواهرم ناچار میشویم گاهی بدون همسرمان به دیدن او برویم. او بسیار پرخاشگری میکند و به ما و خانوادهمان احترام نمیگذارد. ما فرزندان او هستیم و برایمان چندان مهم نیست. ما واقعا نمیدانیم چطور او را راضی نگه داریم. همیشه گلایه دارد و اگر کم سراغش را بگیریم ناراحت میشود. اگر رفت و آمدمان را زیادتر کنیم میگوید دارید مزاحم میشوید. ما فقط دعا میکنیم خوش اخلاق شود.
توصیههای طلایی مرکز مهرپرور درباره نحوه برخورد با سالمند پرخاشگر
برای سالمندان که به تازگی در این دوران قرار گرفته اند پذیرش شرایط دشوار است. نباید بگذارید پرخاشگری در سالمندان عادی شود. سالمندان برای اینکه بتوانند با دیگران کنار بیایند اول باید با خودشان کنار بیایند. باید سعی کنند خود را همانگونه که هستند، قبول کنند.
- اگر نگهداری از سالمندتان شما را خسته میکند خود را موظف به این کار نکنید.
- اگر سالمندتان از شلوغی بیزار است هر کدام روز مشخصی از هفته به دیدن او بروید.
- سعی کنید تنهایی به سراغ او بروید. از سالمند بخواهید در مورد مشکلاتش با شما حرف بزند.
- برای اجتماعی تر شدن سالمند، سفرهای کوتاه خانوادگی، رفت و آمد و برنامه منظم داشته باشید.
- برای کاهش پرخاشگری در سالمندان، انگیزهای برایش به وجود آورید و مشکلات جسمی او را کاهش دهید.
- توقعات خود را در حد معقول نگه دارید و همیشه خوشرو، شاداب و با نشاط باشید و بىجهت بهانهگیرى نکنید.
- به سالمند کمک کنید شرایط جدید را بپذیرد. از یک روانشناس برای درمان پرخاشگری در سالمندان مشاوره بگیرید.
- وقتی مهمان دارید از فرزندان خود کمک بگیرید. وگرنه در اثر خستگی خودتان هم به پرخاشگری مشغول خواهید شد.
- همواره نگران تنهایی سالمند خود باشید زیرا گوشه گیری اولین عاملی است که افسردگی و پرخاشگری در سالمندان را باعث میشود.